Research Information System
Turkish Studies - Language and Literature, vol.16, no.4, pp.2217-2238, 2021 (Peer-Reviewed Journal)
Mekân, bir uzama sahip olan varlıkların uzaydaki konumlarını; hareketlerini ve gözlemci durumundaki insanı kapsayan anlambilimsel bir kavramdır. Mekânsal anlambilimin çalışma alanlarından birini oluşturan mekânsal dil, belirli bir varlığın mekândaki konumlanma veya yer değiştirmesinin uzlaşımsal beyanlarını içerir. Şekil ve zemin ilişkisine dayalı mekânsal ifadelerin merkezinde, mekânsal referans çerçeveleri önemli bir yer tutar. Mekânsal referans çerçeveleri, “şekil”e referans olup onu konumlandıran “zemin”in açılı yönlerini belirler. Kuralcı dilbilgisi yöntemlerini kullanan birçok Türkçe kaynakta mekân konusuna verilen yer sınırlıdır ve Türkçede mekânsal dil üzerine yapılan dilbilimsel çalışmaların sayısı azdır. Bu çalışmanın amacı, dilbilimsel bir bakış açısıyla alanyazına teorik katkı sağlamak ve tipolojik çalışmalara veri sunmaktır. Türkçede mekân bilgisinin ifadesinde hangi mekânsal referanslar ne sıklıkla kullanılmaktadır? Dilbilimsel bir kategori olarak bu bilginin kodlanmasındaki aşamalar, araçlar ve ilişkiler nelerdir? Bu sorulara cevap vermek amacıyla, kavramsal çerçeve açıklanmış ve mekânsal referansların dilbilgisel kodlamada sergilediği örüntüler tasvir edilmiştir. Doküman analizi yönteminin izlendiği çalışmada, Yaşar Kemal’in Ölmez Otu adlı eserinde mekânsal referans çerçevesi içeren 775 mekânsal ifade saptanmış ve alt-kategorilere göre sınıflandırılmıştır. Tasnif edilen ifadelerin 607’si yatay eksende, 168’i dikey eksende görev üstlenmektedir. Yatay eksendeki mekânsal karmaşayı çözmek için içsel (n=509), mutlak (n=62) ve göreceli (n=36) olmak üzere üç mekânsal referans çerçevesinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Mekânsal çerçeveler, zemin ile öbekleşen açılı mekânsal adları (ön, arka, sağ, sol vb.) tayin etmektedir ve statik mekânsal ilişkide “konum” (n=301); dinamik mekânsal ilişkide “hedef” (n=342) ya da “kaynak” (n=132) durumuna geçmektedir. Statik ilişkide +DA, +DAki, +ki; dinamik ilişkide +A ve +DAn biçimbirimleri zemin çekiminde etkilidir. Türkçede ad öbeği tabanlı zemin kodlama stratejisi hâkimdir. Mekânsal ilişki, sadece hâl kategorisi ile değil; kelime türleri, kelime grupları ve cümleden büyük anlamlı mekânsal metinlerle de kurulmaktadır.