Mekân dilbilimde zaman, kip, kişi gibi temel bir anlamsal kategoriyi ifade eder. Uzamsal varlıklar mekân içinde Gestalt psikolojideki şekil-zemin ilişkisine benzer bir ilişki aracılığıyla konumlanır veya yer değiştirirler. Şekil durumundaki somut varlıklar, merkezdeki konuşucunun yakınından uzağına doğru yayılan mesafelerde, mekânsal gösterime dayalı sistem aracılığıyla konumlanabilir. Mekânsal gösterimin merkezinde, zemin durumundaki konuşucu “ben” bulunur. Şekil durumundaki somut varlıklara işaret eden mekânsal gösterimler konuşucunun konumu ve kimliğine göre değişir. Bu değişimden dolayı konuşma olayının cereyan ettiği edimbilimsel bağlam mekânsal bilginin tayininde önem kazanır. Kurmaca bir metinde mekânsal gösterimi dilbilimsel yöntemlerle ele alan araştırmaların sayısı azdır. Dilsel ve dil-dışı bağlamın kesişim alanında yer alan mekânsal gösterim nedir? Mekânsal gösterim kodları nelerdir ve ne sıklıkla kullanılır? Türkçede dilbilgisel bir kategori olarak mekânsal gösterim nasıl kodlanır? Çalışmada bu ve benzeri sorulara cevap bulmak, literatüre kavramsal katkı sunmak ve tipolojik çalışmalara veri sağlamak amaçlanmaktadır. Bunun için Yaşar Kemal’in Yer Demir Gök Bakır adlı romanından seçilen, mekânsal gösterim içeren dört yüz on bir (n=411) maddelik örneklem incelenmiş ve sonuçlar betimlenmiştir. Buna göre, “kaynak”tan “hedef”e yönelik hareketi karşılayan gösterimsel fiiller iki yüz otuz (n=230) maddede ve merkeze yakın/uzak anlamlarını veren gösterimsel nominaller yüz seksen bir (n=181) maddede tespit edilmiştir. Mekânsal adlar hâl ekleri, iyelik ekleri ve son-edatlarla öbekleşebilir. Mekânsal gösterim bilgisi yalnızca sözcük, öbek ya da tümcelerden değil; daha yoğun ve doğru şekilde sözbirimlerden çıkarılır. Bu nedenle mekânsal gösterim üzerine yapılacak dilbilimsel çalışmalarda iletişim ortamının edimbilimsel bağlamına ve sözcelerdeki metindilbilimsel gönderimlere dikkat edilmelidir.
The concept of space expresses a basic semantic category such as tense, mood, person in linguistics. Spatial entities, which have a relationship similar to the figure-ground relationship in Gestalt psychology, are located or trans-located in space. The figure can be positioned through the system based on spatial deixis at distances radiating away from near the speaker. At the center of the spatial deixis is the speaker “ego” in the ground state. Spatial deixis pointing to entities in the state of figures change according to the speaker's location and identity. Because of this change, the pragmatic context in which the speaking event takes place gains importance. The number of studies dealing with the spatial deixis in a fictional text with linguistic methods is few. What is the “deixis” at the intersection of linguistic and non-linguistic context? How is spatial deixis encoded as a grammatical category in Turkish? What are deictic codes and how often are they used? It is aimed in this study to answer these questions, to make a conceptual contribution to the literature, and to provide data for typological studies. For this, a sample of four hundred and eleven (n=411) items containing spatial deixis, selected from Yashar Kemal's novel Iron Earth Copper Sky, was examined and the results were described. Accordingly, deictic verbs that correspond to the motion from “source” to “goal” are determined in two hundred and thirty (n=230) items and deictic nominals that mean “near to/far from” the center are determined in one hundred and eighty one (n=181) items. Spatial nouns can be grouped with case suffixes, possessive suffixes, and post-positions. Spatial deictic information is not only from words, phrases, or sentences, more intensively and accurately extracted from lexias. For this reason, in linguistic studies on spatial deixis, attention should be paid to the pragmatic context of the speaking event and the text-linguistic references in utterances.
